Ona nie musi podejmować decyzji – żyje zgodnie ze swoim jedynym przeznaczeniem. Jeśli w którymkolwiek momencie skomplikowany biochemiczny mechanizm, według którego działa jej mózg, zepsuje się, pozwalając na samodzielność – zginie albo zostanie odrzucona przez społeczność, a to również oznacza śmierć.

Ona nie ma żadnego imienia. Jest jedną z milionów, przeznaczonych wyłącznie do spełniania swojej roli. Ponieważ jednak będzie główną bohaterką tej krótkiej opowieści podarujmy jej szczyptę indywidualności i najprawdziwsze imię, powiedzmy… Jadwiga.

Prawie same panie

Jadwiga przychodzi na świat razem ze swoim licznym rodzeństwem. Rodzina dobrze zadbała o to, by niczego jej do szczęścia nie brakowało, by przyjście na świat było zdrowe i bezpieczne. Zadbała też by nasza bohaterka szybko stała się częścią tej najbardziej feministycznej społeczności świata. W jej domu nie ma miejsca dla mężczyzn, tutaj wszystkim zajmują się kobiety. Tak jak jej starsze siostry, Jadwiga nie może bać się żadnej pracy: będzie zajmowała się matką, sprzątała, dbała o młodsze rodzeństwo, zdobywała pożywienie – często z narażeniem zdrowia i życia.  Jadwiga będzie również musiała stawić czoła sytuacjom kryzysowym, naprawiać uszkodzenia domu, także walczyć, jeśli zajdzie potrzeba. Być może jeszcze tego nie wie, ale w tym przeznaczeniu na pewno nie ma miejsca na posiadanie własnych dzieci.

Jadwiga jest mrówką (stąd Jadwiga M.). W mrówczym świecie pełni rolę robotnicy, której jedynym celem jest dbanie o życie i rozwój swojej kolonii.

W ciągu 150 milionów lat ewolucji, mrówcze kolonie stały się skomplikowanymi superorganizmami, w których główną rolę odgrywają samice. Mrówcze samce są tworem składającym się z kilku podstawowych elementów: skrzydeł, dużych oczu, małych mózgów i genitaliów. To wystarczy by zaplemnić (czyli wprowadzić męskie komórki rozrodcze) królową w trakcie lotu godowego. Potem rola samców się kończy, żyją one maksymalnie kilka dni. Zaplemniona królowa zakłada mrowisko, gdzie przez resztą swojego życia będzie składała jaja, z których w większości wylęgną się samice.

Królowa, robotnica i samiec mrówki z gatunku Myrmica rubra, fot.MAck, formicopedia.org

Królowa zdecyduje, czy potrzebuje samców, ponieważ sama panuje nad tym czy dane jajo ma zostać zapłodnione czy też nie. Samce wylęgają się z jaj niezapłodnionych, samice z zapłodnionych. System taki – typowy nie tylko dla mrówek, ale też wielu innych owadów socjalnych, np. pszczół – naukowcy nazywają haplodiploidalnością.

Choć wiemy o nich coraz więcej, mrówki nigdy nie przestały fascynować naukowców. Dlaczego? Zacznijmy od organizacji i – czasem nietypowych – umiejętności mrówek.

Kasty i mrówcze zajęcia ekstremalne

Wiemy, że w społeczeństwie mrówek funkcjonują królowa, robotnice – takie jak nasza Jadwiga i żołnierze (a raczej żołnierki!), ale tak naprawdę to duże uproszczenie! Poszczególne kasty różnią się nie tylko wielkością, budową poszczególnych części ciała, ale też instynktownymi reakcjami oraz zakresem wykonywanych zadań! Na przykład w systemie kastowym północnoamerykańskiego gatunku Pheidole instabilis możemy wyróżnić aż pięć typów robotnic o różnych rozmiarach!

Ewolucyjna specjalizacja w świecie mrówek ucieka się nieraz do nietypowych rozwiązań. Znamy na przykład mrówki nadrzewne potrafiące szybować między gałęziami drzew, mrówki zbierające z powierzchni wody ciała utopionych owadów, mrówki-samobójczynie potrafiące eksplodować, mrówki trudniące się pozyskiwaniem niewolników do swoich kolonii, a nawet królowe mrówek atakujące inne królowe w celu przejęcia kolonii! Na świecie opisano do tej pory ponad 15 tysięcy gatunków mrówek. W samej Polsce mamy ich ponad setkę!

Przedstawiciele dwóch kast mrówek z rodzaju Pheidole, fot. Al. Wild, CC BY-SA

Grzybiarki odganiają się od much

Jednymi z ciekawszych mrówczych gatunków są grzybiarki (w większości należą do rodzajów Atta i Acromyrmex). Te mrówki, ścinające liście i przekształcające je w hodowlę grzybów, stworzyły kasty robotnic o wyjątkowym przeznaczeniu. W społeczności grzybiarek występują wojowniczki (tzw. robotnice major) i superwojowniczki (tzw. robotnice supermajor) – mrówki o ogromnych głowach i ostrych żuwaczkach, którymi są w stanie przeciąć pancerz każdego owada, a nawet skórę ssaków (w tym również skórę, z której zrobione są Twoje buty)! Wśród grzybiarek znajdziemy również małe robotnice (tzw. robotnice minor) – to opiekunki i ogrodniczki zajmującymi się uprawą grzyba. Są one również… packami na muchy! Ale jak to? Za moment zdradzę, o co chodzi.

Kolejną grupą są „średniaki” – robotnice przetwarzające roślinność na maty grzybowe. Ponieważ zajęcie „średniaków” wiąże się z przebywaniem poza gniazdem, praca ta należy do najbardziej niebezpiecznych, zwłaszcza ze względu na małe, pasożytnicze muchówki, których ulubionymi ofiarami są właśnie grzybiarki. Niosąc ogromny fragment liścia do kolonii, trudno jest jednocześnie uważać na atakujące muchówki. Pomimo posiadania sześciu kończyn brakuje takiej, która służyłaby do odpędzania irytujących owadów. Właśnie tutaj, w roli packi na muchy, pojawiają się robotnice minor podróżujące na fragmentach liści niesionych przez „średniaki” i atakujące muchy soczystymi kopniakami swoich tylnych odnóży.

Organizacja społeczności mrówek to nie jedyna, fascynująca cecha tych wszędobylskich owadów. Na przykład o tym, w jak wyszukany sposób nasza Jadwiga i inne mrówki komunikują się czytajcie:

Zadziwiający świat Jadwigi M. – Cz 2. Jak dogadać się za pomocą czułków?

Inspiracją do powstania tego tekstu była książka
Edwarda O. Wilsona – Opowieści ze świata mrówek wydana w 2021 roku przez Copernicus Center Press.