Krótko i węzłowato. Jak bawełna zmieniła historię człowieka?
- Tekst: Anna Łęcka
Każdego dnia zakładamy bawełniane ubrania. Ta czynność jest dla nas tak oczywista, że pewnie nieliczni dociekają, co działo się zanim ten zwykły bawełniany podkoszulek trafił do sklepu, a później do naszej szafy. Jak to się stało, że małe białe kłaczki z plantacji bawełny zmieniły się w odzież? Zapraszam w podróż na pola bawełny i do odległej przeszłości.
Bawełna to niepozorny krzaczek, którego kwiaty przybierają najczęściej żółty kolor, a po przekwitnięciu przekształcają się w owoce. Nasiona bawełny pokryte są włóknami, które – gdy torebka nasienna się otworzy – wyglądają jak białe, puszyste kuleczki. Ich znaczenie od wieków jest dla ludzi tak duże, że nazywano je nawet „białym złotem”.
Bawełna jest rośliną włóknodajną i pochodzi z Afryki. Obecnie największymi jej producentami są Indie, Chiny oraz Stany Zjednoczone. Mimo, że istnieje kilkadziesiąt jej gatunków, to człowiek wykorzystuje jedynie kilka z nich, a pozostałe rosną dziko. Najważniejszym jest Gossypium hirsutum, na której to roślinie bazuje 90% światowej produkcji bawełnianych tkanin. (14) Włókna bawełny to w około 90 % celuloza, a pozostałe składniki to woda i naturalne zanieczyszczenia. (1) Od dojrzałej rośliny w postaci puchu do bawełnianej koszulki czy choćby gotowej tkaniny jednak jeszcze długa droga. A jak to wszystko się w ogóle zaczęło?
Im bardziej żółty kolor, tym więcej bawełny dane państwo produkuje, za: www.atlasbig.com/en-ae/countries-by-cotton-production
Skóry, len, wełna i… bawełna
Prehistoryczni ludzie prawdopodobnie nie nosili ubrań. Ciepły klimat w którym żyli, nawet gdy ewolucja stopniowo pozbawiała ich owłosienia, sprawiał, że jakiekolwiek okrycia (w tym bawełniane koszulki) nie były potrzebne. Dopiero zmiana klimatu, nadejście epoki lodowcowej, około 170 000 lat temu, zmusiło człowieka do założenia ubrań. Początkowo jedynym surowcem, z którego wykonywano ubrania były skóry zwierząt. Używając prostych narzędzi ludzie mogli z czasem nadawać im pożądany wygląd i kształt. Okrycie ciała stworzyło też nowe możliwości kolonizacji odległych terenów poza ciepłą Afryką. (2)
Kolejnym tworzywem służącym ponad 34 tysiące lat temu do produkcji odzienia był len. Używano go zarówno do zszywania elementów ze skóry, jak i do wytwarzania sznurków i lin. (3) Potem przyszła pora na wełnę, która stała się popularna za sprawą pasterzy owiec. (4)
Bardzo trudno jednoznacznie określić kiedy człowiek zaczął uprawiać i stosować bawełnę. Znalezione w Pakistanie nitki, zawierające włókna bawełny zakonserwowane z miedzianym koralikiem, datuje się na 5500 rok p.n.e. (5) Raczej nie był to t-shirt, jaki ubieramy dzisiaj. Fragmenty bawełnianego ubrania odkryto też w Indiach nad rzeką Indus. Pochodzą one z 3200 roku p.n.e. To właśnie ten kraj był jednym z pierwszych, gdzie uprawa i wykorzystanie tej rośliny stały się popularne.
Ostatnio dodane do Rozoom
Gossypium vitinifolium – jeden z gatunków bawełny
Bawełna przemierza kontynenty
Nasiona pokonały oceany i w ten sposób z rodzimej Afryki dotarły nie tylko do Azji, ale też do Ameryki Południowej. Wskazują na to odkrycia datowane na czasy pomiędzy 5000 a 2500 r. p.n.e.
A co z bawełną w Europie? Dotarła tam dopiero setki lat później, ok. 300 r. p.n.e. Stało się to za sprawą Aleksandra Wielkiego, który po podbiciu Persji sprowadził towary wykonane z bawełny. (4) Grecy w czasach Aleksandra utrzymywali intensywne kontakty z mieszkańcami doliny Indusu. Zaskoczeniem dla nich była „wełna” rosnąca na sporej wielkości krzakach. Prawdopodobnie z tych obserwacji, przekazywanych potem przez pokolenia, wzięła się niemiecka nazwa „baumwolle” – czyli drzewo wełny, z której wywodzi się polskie słowo “bawełna”. (15)
Mimo przewagi tego materiału nad innymi używanymi w Europie, bawełna nie od razu stała się krzykiem mody. Dopiero kupcy arabscy w VIII w n.e rozpowszechnili białą tkaninę na naszym kontynencie. (16)
Przez wieki kobiety (głównie) ręcznie skręcały włókna bawełny tworząc z nich nić, co było czynnością wymagającą wiele pracy i czasu. Pojawienie się kołowrotka (1350 r.) znacznie przyspieszyło ten proces i wpłynęło na rozwój średniowiecznego przemysłu włókienniczego. Dzięki temu wynalazkowi można było szybciej uzyskać nić i wytworzyć z niej materiał, z którego powstawał średniowieczny odpowiednik koszulki.
Dalszy rozwój technologii i powstawanie nowych maszyn ułatwiających zbiór oraz obróbkę bawełny sprawił, że w XVIII w. ubrania bawełniane były używane na co dzień. (6) Należy wspomnieć, że rewolucja przemysłowa i duże zapotrzebowanie na bawełnę spowodowało wzrost liczby plantacji tej rośliny. Potrzebne były ręce do pracy, więc do Ameryki sprowadzano coraz więcej czarnoskórych niewolników z Afryki, którzy zajmowali się uprawą i przetwórstwem białego puchu.(11),
Na początku XX wieku pojawił się prototyp koszulki, używany jako bielizna zakładana pod mundur przez członków Marynarki Wojennej. Pierwsza wersja koszulki podobna do współczesnego t-shirta pojawiła się w 1938 r. i z biegiem czasu zaczęła się cieszyć coraz większą popularnością.(12)
Niewolnicy z USA pracują przy prototypie maszyny do usuwania nasion bawełny. Grafika: Biblioteka Kongresu
Ostatnio dodane do Rozoom
Jak powstaje bawełniana koszulka?
Najpierw z bawełny należy przygotować nici. O nie :). Jeszcze wcześniej trzeba bawełnę zebrać z krzaczków i oddzielić ziarna od włókien. W zależności od odmiany, włókna różnią się rozmiarem i osiągają nie więcej niż 6 cm długości. Te białe kuleczki muszą być zebrane o odpowiedniej porze, zaraz po tym, kiedy otworzą się torebki nasienne. Najlepiej zbierać je ręcznie, aby wybrać tylko te dojrzałe. Metoda ręcznego zbioru jest jeszcze praktykowana w niektórych rejonach świata. Częściej wykorzystuje się jednak metody mechaniczne, które, mimo że są szybsze, zbierają również niedojrzałe torebki nasienne oraz inne zanieczyszczenia. (1)
Nowoczesny kombajn do zbioru bawełny obsługuje jednocześnie 8 rzędów. Fot. Kimberly Vardeman, CC BY
Aby przygotować przędzę, czyli nitkę skręconą z włókien bawełny, trzeba przejść kilka etapów. Zebrana bawełna jest prasowana w bele, które są następnie wyczesywane, dzięki czemu można otrzymać włókna i pozbyć się resztek torebek nasiennych. Po tych zabiegach maszyna znów formuje bele bawełny gotowej do przędzenia. W przędzalni rozrywa się belę, aby ponownie oczyścić bawełnę. Następnie można już umieścić ją w maszynie, która uporządkuje włókna i złoży je w taśmy. Na koniec otrzymane włókna skręca się w nici. W zależności od rodzaju skrętu uzyskuje się przędzę o różnej jakości. Po tym wszystkim w tkalni można już stworzyć materiał, z którego będą uszyte ubrania. (7) Do naszej koszulki już tylko niewielki krok.
Wielkie białe pola
W sezonie 2019/2020 na świecie wytworzono 121,98 milionów bel bawełny każda o wadze ponad 200 kg. Całkowita powierzchnia ziem, które zajmuje uprawa bawełny to około 3% światowych gruntów rolnych. (8) Wydaje się to bardzo mało jeśli weźmiemy pod uwagę, jak powszechna w naszym życiu jest ta roślina. Powstają z niej przecież nie tylko używane przez nas ubrania, ale też inne artykuły, które towarzyszą nam na co dzień, na przykład ręczniki czy pościel. Połowa wszystkich wyrobów włókienniczych wykonana jest z tego surowca. Bawełna ma też szerokie zastosowanie w medycynie, to z niej powstają materiały opatrunkowe. Na dodatek z nasion bawełny można otrzymać olej bawełniany, który zawiera wiele cennych składników. Nadaje się on do użycia zarówno w kuchni, ale sprawdzi się też jako kosmetyk do pielęgnacji ciała. (9)
Uprawa bawełny ma ogromny wpływ na środowisko naturalne. Aby wytworzyć kilogram bawełny, równoważny z jedną bawełnianą koszulką i parą dżinsowych spodni, zużywa się od 6000 do 22500 litrów wody, a różnice te zależą od miejsca produkcji tkaniny bawełnianej. Najmniej wody zużywa się w tym celu w Chinach, a najwięcej w Indiach. (13) Prawdopodobnie to największe zużycie w porównaniu z produkcją innych towarów rolnych. Kolejnym problemem jest obniżenie jakości gleby i konieczność poszukiwania nowych terenów pod uprawę. Stosowanie nawozów i pestycydów, które mają zwiększyć plony i chronić roślinę przed szkodnikami ma negatywny wpływ na środowisko naturalne, powoduje zanieczyszczenie wód i gleb, może mieć też wpływ na zdrowie okolicznej ludności. Inna sprawa to fakt, że sektor związany z bawełną zapewnia pracę 250 milionom ludzi na całym świecie. W obliczu niedostatku pracy to liczba warta podkreślenia. (10)
Praca przy bawełnie. Wybrzeże Kości Słoniowej, za: phys.org
Ostatnio dodane do Rozoom
fot. w nagłówku: Kimberly Vardeman, CC By
Źródła:
- www.britannica.com/topic/cotton-fibre-and-plant
- news.ufl.edu/archive/2011/01/uf-study-of-lice-dna-shows-humans-first-wore-clothes-170000-years-ago.html
- hwww.sciencedaily.com/releases/2009/09/090910142352.htm
- books.google.pl/books?id=1xbRLoG5MAkC&pg=PA120&redir_esc=y#v=onepage&q=wool&f=false
- books.google.pl/books?id=NVygmardAA4C&pg=PA411&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- www.cottonmill.com/blog/the-history-of-making-cotton-fabric/
- www.bawelna.info/uprawa-i-obrobka/uprawa-i-obrobka-bawelny.html
- cottontoday.cottoninc.com/wp-content/uploads/2016/08/Water-Fact-Sheet.pdf
- artelis.pl/artykuly/72001/do-czego-wykorzystywana-jest-bawelna
- www.worldwildlife.org/industries/cotton
- www.politico.com/magazine/story/2015/01/civil-war-cotton-capitalism-114776
- www.rushordertees.com/blog/history-t-shirts/
- waterfootprint.org/en/resources/interactive-tools/product-gallery/
- www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780081000687000136
- humwp.ucsc.edu/cwh/brooks/cotton/The_Ancient_World.html
- www.touregypt.net/featurestories/cotton.htm
- www.statista.com/statistics/263055/cotton-production-worldwide-by-top-countries/
Artykuł przygotowany przez zespół Mobilnego Projektu Edukacyjnego Naukowiej w ramach projektu „Małopolskie Centrum Nauki – projekt zintegrowany”.
