Cz.1. Ewolucja człowieka i jego przodków od 6 mln do 30 tys. lat temu

tekst: Piotr Żabicki

Kolejny ważny odcinek cywilizacyjnej drogi ludzkości rozpoczął się na terenie Bliskiego Wschodu w X i IX tysiącleciu p.n.e. Wtedy to grupy Homo sapiens zaczęły przechodzić do coraz bardziej osiadłego trybu życia. Nadal ważną rolę odgrywało łowiectwo, ale widoczny jest też mocny nacisk na zbieranie nasion dziko rosnących zbóż. W miejscach przebywania dawnych ludzi naukowcy znajdują pierwsze sierpy, moździerze i żarna - narzędzia do zbioru i przetwarzania zbóż. W ten sposób człowiek wszedł w następny znaczący okres swych dziejów, zwany współcześnie rewolucją neolityczną. 

Wykorzystanie dzikich roślin – zobacz na wystawie w Cogiteonie.
Stanowisko „Jak rośliny z lasów i łąk trafiły na pola i do ogrodów?” (sala 4)

oraz przeczytaj na stronie Rozoom
- Dzicy kuzyni. Jak rośliny z lasów i łąk trafiły na pola i do ogródków?

W stałych osadach, w których żyła ludność trudniąca się rolnictwem uprawiano głównie pszenicę, jęczmień oraz soczewicę. Być może przyniesione z łąk i pozostawione gdzieś na uboczu nasiona dzikich zbóż wykiełkowały w pobliżu obozowiska. Z tych roślin zebrano najbardziej dorodne ziarna, które dały jeszcze większy plon, a ten został jeszcze zwielokrotniony przez celową opiekę – np. podlewanie i ochronę przed gryzoniami. Możemy przypuszczać, że stopniowo ludzie zaczęli też odkrywać przyrodnicze prawidłowości – choćby fakt, że nasiono jest punktem początkowym do powstania rośliny. To wcale nie było takie oczywiste i wymagało bardziej złożonych zdolności myślenia oraz wyobraźni.

W stałych osadach, w których żyła ludność trudniąca się rolnictwem uprawiano głównie pszenicę, jęczmień oraz soczewicę. Być może przyniesione z łąk i pozostawione gdzieś na uboczu nasiona dzikich zbóż wykiełkowały w pobliżu obozowiska. Z tych roślin zebrano najbardziej dorodne ziarna, które dały jeszcze większy plon, a ten został jeszcze zwielokrotniony przez celową opiekę – np. podlewanie i ochronę przed gryzoniami. Możemy przypuszczać, że stopniowo ludzie zaczęli też odkrywać przyrodnicze prawidłowości – choćby fakt, że nasiono jest punktem początkowym do powstania rośliny. To wcale nie było takie oczywiste i wymagało bardziej złożonych zdolności myślenia oraz wyobraźni.  

Konsultacja naukowa treści eksponatu: dr Magdalena Cieśla (obecnie Kowal) – Instytut Archeologii UJ

Wśród pierwszych osad o charakterze stałym można wymienić Çayönü Tepesi, Çatalhöyük lub Can Hassan – wszystkie na obszarze obecnej Turcji. W miejscach tych podstawą gospodarki były uprawa zboża oraz wczesna hodowla zwierząt. Niedługo po nich powstawać zaczęły pierwsze osady ufortyfikowane - rola fortyfikacji interpretowana jest różnie, od obronnej po służącą ochronie przed zalewaniem osady. Najsłynniejszym przykładem takiego miejsca jest Jerycho (obecnie Palestyna) w okresie pomiędzy 8350-7350 p.n.e. Miasto to jest prawdopodobnie najstarszą nieprzerwanie istniejącą osadą na Ziemi.

Pojawienie się takich zbiorowisk o miejskim charakterze odpowiada początkom handlu i podziałom społeczeństwa na warstwy (np. rolnicy, wojownicy, kapłani itd. - za: Początki Cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie, [w:] Wielka Historia Świata, t.2, Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego)

W pewnym momencie dziejów ludzkości hodowla zwierząt staje się coraz ważniejszym sposobem zapewnienia sobie pożywienia i bezpieczeństwa. Pierwszymi udomowionymi zwierzętami były psy, potem kozy, owce, świnie i bydło. Na terenach Bliskiego Wschodu dominowała hodowla kóz i owiec, zaś bydło wykorzystane zostało dodatkowo do prac polowych oraz prawdopodobnie do obsługi kanałów nawadniających.

Jesteśmy przy drugim stanowisku w naszym eksponacie. Pokazuje ono różnice w skuteczności prac polowych. Lepiej jest orać ziemię samemu czy wykorzystać do tego zwierzęta pociągowe? Który rodzaj prac pozwoli napełnić spichlerz szybciej? Sprawdźcie to sami, wcielając się w rolników z nad Tygrysu i Eufratu.

Czy wykorzystanie zwierząt (zwane uprawą sprzężajną) może być kolejnym ważnym krokiem w rozwoju ludzkości?

To czasy, gdy niektóre osady zaczęły rosnąć w siłę i dominować nad resztą okolicy czy regionu. Mniej więcej 5,5 tys. lat temu na obszarze Mezopotamii taką potęgą stało się miasto Uruk – nad którym prawdopodobnie zapanowali Sumerowie. Do najważniejszych nowości technicznych, które znane są z tego okresu należą m.in.: konstrukcje pierwszych wozów czterokołowych, a także rozpoczęcie wytopu miedzi. Jednakże najważniejszym wynalazkiem w tym okresie było pismo.

Działają wtedy już instytucje religijne – czyli świątynie. Zajmują się one nie tylko sprawami wiary, ale i mają obowiązki administracyjne np. nadzór nad zbiorami, gromadzenie żywności, kontrola kanałów nawadniających lub sądownictwo.

Obok Uruk kolejnymi miastami-państwami z obszarów nad Tygrysem i Eufratem były Lagasz, Ur i Umma. Około roku 2400 p.n.e. nastał koniec ich niezależności związany z najazdem ludu Akadów. Jego pierwszym królem był Sargon Wielki. To czasy, gdy coraz częściej znamy nie tylko nazwy miast czy ludów, ale i imiona poszczególnych osób – władców, kapłanów, wojowników.

Brąz po raz pierwszy pojawia się w postaci tzw. brązów arsenowych w V tysiącleciu p.n.e. na terenach Anatolii (dzisiejsza Turcja). Szczegółowe informacje o momencie pojawieniu się zwykłego brązu (definiowanego jako stop miedzi z cyną w proporcjach około 9:1) nie są dostępne – metal ten jako cenny, z pewnością był ponownie przetapiany, co uniemożliwia wskazanie dokładnego momentu jego wynalezienia.

Wprowadzenie brązu do produkcji narzędzi poprzedził okres nazywany chalkolitem – epoką miedzi, kiedy to ten metal, bez żadnych domieszek wykorzystywany był w produkcji ozdób i narzędzi. Brąz okazał się przede wszystkim twardszy, wypierając wyroby miedziane.

Różne społeczeństwa ludzkie wkroczyły w epokę brązu w różnym czasie. Bliski Wschód i cywilizacje greckie zaczęły wykorzystywać brąz przed 3000 rokiem p.n.e., podczas gdy Wyspy Brytyjskie i Chiny oraz część ziem polskich weszły w epokę brązu ponad tysiąc lat później.

Znajdujemy się przed ostatnim modułem w tym eksponacie. Przed nami zadanie: napisanie i wysłanie wiadomości do zarządcy pewnej osady w Mezopotamii. Jeśli otrzyma on ją na czas pozwoli to uniknąć kłopotów lub nawet osiągnąć jakieś korzyści. Sprawa warta zaangażowania.

Wynalezienie pisma jest bezsprzecznie największym osiągnieciem kultury mezopotamskiej (choć niektórzy badacze widzą też w starożytnym Egipcie miejsce jego powstania). Do rozwoju tej umiejętności doszło za czasów panowania kultury Uruk. Pierwsze, prymitywne znaki miały formę piktogramów – czyli oznaczeń wyobrażających rzeczy, miejsca lub czynności. Służyły one celom gospodarczym, np. opisywaniu zapasów i zbiorów oraz zliczaniu podatków. Notatki sporządzano na glinianych tabliczkach. Piktogramy wyewoluowały później w pismo klinowe, którego nazwa związana jest z wyglądem znaków. Po odciśnięciu ich w miękkiej glinie przypominały one trójkąty (kliny). Dokonywano tego za pomocą ściętej pod kątem końcówki rylca.

Pismo stało się jednym z fundamentów zaawansowanych cywilizacji. Pozwalało na porządkowanie informacji, ich przekazywanie w przestrzeni np. z miast do miast, rozwój handlu (rachunki, pożyczki, zlecenia, księgi rachunkowe) oraz, co nie mniej ważne, przekazywanie informacji w czasie – czyli gromadzenie wiedzy. Od czasów pisma przyszłe pokolenia nie musiały polegać wyłącznie na ustnej komunikacji. Pismo stało się, nieznanym żadnemu innemu gatunkowi, zwielokrotnieniem naszej pamięci.

Zastąpienie produkcji brązu jeszcze lepszym materiałem jakim było żelazo nastąpiło na skutek gwałtownych migracji ludności i wojen. Wydarzenia te spowodowały, ze wytwórcy brązu zostali odcięci od złóż cyny. Wzrosły ceny, a rzemieślnicy skupili się na wymyśleniu i rozwoju produkcji innych materiałów. Tak większego znaczenia zaczęło nabierać żelazo. Rudy żelaza są powszechne w przyrodzie. Antycznym metalurgom jednak kłopot sprawiało osiągniecie wysokich temperatur wytopu. W końcu to się udało i żelazo na trwale stało się jednym z podstawowych materiałów. Posłużyło przede wszystkim do wyrobu narzędzi i broni – i to produkcji na większa skalę niż to miało miejsce przy wytwarzaniu przedmiotów z brązu. Przedmioty te miały dłuższą trwałość, były też ostrzejsze i trudniej je było zniszczyć. Wraz żelazem wkraczaliśmy w kolejną epokę odkryć, wynalazków i zmian! Ale o nich już przy innej okazji.  

Źródła:

• Hasło „Australopithecus” w: Brittanica, https://www.britannica.com/topic/Australopithecus#ref865207

• „Origins of human throwing unlocked”, BBC News, https://www.bbc.com/news/science-environment-23061016

• Roach Neill T. , M. Venkadesan, M. J. Rainbow & D. E. Lieberman „Elastic energy storage in the shoulder and the evolution of high-speed throwing in Homo”, Nature, https://www.nature.com/articles/nature12267

• Sorensen A.C., “The Uncertain Origins of Fire-Making by Humans: The State of the Art and Smouldering Questions”. Mitteilungen der Gesellschaft für Urgeschichte, 2019

• Sorensen, A. C., Claud, E., & Soressi, M. , „Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis”. Scientific reports, 2018

• Pomeroy E., P. Bennett, C.O. Hunt, T. Reynolds, L. Farr, M. Frouin, J. Holman, R. Lane, C. French, G. Barker, „New Neanderthal remains associated with the ‘flower burial’ at Shanidar Cave”. Antiquity, 2019

• „Początki Cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie”, [w:] Wielka Historia Świata, t.2, Stary i Nowy Świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego,